Leiden (academic) medicine has an eventful history. How have people treated the sick over the centuries? What did the establishment of a medical school mean? When did bedside education make its appearance and did something like an academic hospital get off the ground? Where did the doctors/researchers who contributed to our knowledge of disease, treatments and the organization of care live and work? This city walk takes you past a number of striking places that remind you of this in one way or another. Each location has a description of why it is important from a medical-historical point of view. There is of course much more to tell about almost every subject and the walking route is therefore never complete and always under construction.
De wandeling start, waar anders, op het Rapenburg 73 bij het Academie gebouw item 1. De volgende items op wandellijn (tijdlijn) voeren je naar een dichtbijzijnd volgend hotspot dus inprincipe kun je de wandelroute vanaf elk willekeurig punt op de lijn beginnen en vooruit of achteruit de route lopen en/of fietsen. Er is uiteraard veel meer te vertellen over bijna elk onderwerp. Als je de smaak te pakken hebt, kun je grasduinen in de literatuurlijst (Laatste item in de wandeling) Je kunt je bij deze wandeling beperken tot de Leidse binnenstad (de route voert je in ongeveer 2 uur langs alle items) Vanaf het Stationskwartier kun je ook uitwijken naar de Pesthuiswijk achter het spoor. (1 uur)
Wie in de zestiende eeuw binnen de Lage Landen geneeskunde wilde studeren schreef zich in aan de katholieke universiteit van Leuven. Maar na de oprichting in 1575 in Leiden van een door Willem van Oranje gesubsidieerde protestantse universiteit kwam er een alternatief in beeld. De geneeskundefaculteit begon in 1578 bescheiden, met één hoogleraar (Gerard de Bondt) en één (Engelse) student. Vanaf 1581 werd het voormalig klooster van de Witte Nonnen in gebruik genomen als Academiegebouw, een functie die het nog altijd heeft. De kapel werd opgedeeld in twee verdiepingen, waarbij het Groot en Klein Auditorium ontstonden. Voor route klik helemaal onderaan de tekst op "find out more" door de poort naar de Hortus 2. Rapenburg 73 Hortus Botanicus
De oudste botanische tuin van Nederland was vanaf het begin in 1590 open voor publiek. Als hortus medicus was het een belangrijk element in het geneeskundeonderwijs (‘kruidkunde’). Minder bekend is dat de tuin vanaf 1599 ook onderdak bood aan een ‘oranjerie’ waar naast bijzondere planten ook ‘naturalia en rariteiten’ werden geëxposeerd en waar hoogleraren in anatomie en fysiologie, Sylvius en Walaeus, experimenten uitvoerden op levende dieren. In de jaren 1709-1730 was de hoogleraar geneeskunde en kruidkunde Hermanus Boerhaave directeur van de hortus, die hij aanzienlijk wist uit te breiden. Het oppervlak werd nog eens verdubbeld door zijn opvolger Van Royen. terug naar het Rapenburg, de Nonnenbrug over, rechtsaf het Rapenburg volgen 3. Rapenburg 70
In de zestiende eeuw kreeg men hier via een poortje toegang tot het Faliede Bagijnhof, met in het midden de Faliede Bagijnkerk. Vanaf 1581 werden daar naast Franse en Engelse kerkdiensten ook snijlessen gegeven. In 1590 werd het de officiële plaats voor examens van het chirurgijnsgilde en voor anatomische secties. Vervolgens kwamen er een boven- en benedenverdieping, met boven de universiteitsbibliotheek, onder een schermschool en achterin een anatomisch theater met een museum, paradepaardjes van de nieuwe universiteit. In de negentiende eeuw maakte de voorkant van de kerk plaats voor een nieuwe universiteitsbibliotheek, die tot 1982 heeft gefunctioneerd. links van het gebouw door een smal steegje naar het Begijnhof (indien het hek open is kan men hier rondwandelen, zo niet dan ziet men door het hek wat ooit het koor van een kerk was, met kenmerkende steunberen) 4. Begijnhof
Anatomisch Theater en Anatomisch Kabinet De contouren van de Faliede Bagijnkerk zijn nog altijd zichtbaar. Hier opende in 1595 het Theatrum Anatomicum, waar in de winterse kou openbare secties werden verricht . Onder de tribunes van de ronde houten constructie (waarvan een replica op schaal is te bekijken in Rijksmuseum Boerhaave) was ruimte voor het exposeren van anatomische preparaten, prenten en allerlei vreemde voorwerpen. Dus ook als het te warm was geworden voor secties trok het theater als ‘rariteitenkabinet’ veel publiek. terug naar Rapenburg, linksaf, bij de Nieuwsteeg naar links en even stilstaan aan het begin van de Zonneveldstraat 5. Zonneveldstraat
Fysisch, chemisch, anatomisch en fysiologisch laboratorium en pathologisch kabinet Een halve eeuw na de ontploffing van het kruitschip in 1807 verrees op de kale vlakte aan het Steenschuur een indrukwekkend neoclassicistisch gebouw voor schei- en natuurkunde, met in het midden haaks daarop een vleugel voor de anatomie en pathologie. Het bood plaats aan het anatomielaboratorium van Hidde Halbertsma, die in 1860 ook het anatomisch kabinet hiertoe verhuisde. In 1867 kwam aan de parallelle Zonneveldstraat een fysiologisch laboratorium tot stand, voor Adriaan Heynsius een voorwaarde om hoogleraar te worden in het betrekkelijk nieuwe vak fysiologie. Diens opvolger Willem Einthoven ontving voor zijn ontwikkeling van de snaargalvanometer de Nobelprijs. de Nieuwsteeg tiot het einde vervolgen; links bij de Pieterskerk is een ingang naar het Café Pieter, van waaruit men de kerk kan bezoeken 6. Kloksteeg 16 (Pieterskerk)
Hermanus Boerhaave (1668-1738) stond tot ver buiten de landsgrenzen bekend als een begenadigd docent. Een tijdlang bekleedde hij drie van de vijf leerstoelen van de medische faculteit. Hij was ook rector magnificus. Nadat hij na een langdurig en pijnlijk ziekbed was overleden, werd hij in de Pieterskerk bijgezet. Zijn gedenkteken werd ontworpen door Frans Hemsterhuis en in 1762 vervaardigd door Anthony Wapperton. Ook Sebald Justinus Brugmans (1763-1819) grossierde in leerstoelen. In Leiden doceerde hij botanie, chemie, geneeskunde en natuurlijke historie en hij was, evenals Boerhaave, directeur van de Hortus. Als rector magnificus loodste hij de universiteit behendig door de Napoleontische periode. Na zijn dood liet hij de grootste verzameling natuurlijke voorwerpen in Europa na. Zes jaar na de begrafenis in de Pieterskerk liet zijn broer een monument voor hem oprichten: een sokkel met buste ontworpen door David Pièrre Giottino Humbert de Superville en vervaardigd door Paulus Joseph Gabriël. linksaf, stilstaan bij de kruising Kloksteeg, Nieuwsteeg en Pieterskerkhof 7. Pieterskerkhof 40
Nosocomium Academicum (1799-1818) Twee jaar nadat Groningen een academisch ziekenhuis had geopend (het Nosocomium Academium), kreeg ook Leiden haar Nosocomium (Grieks voor ziekenhuis, maar in de volksmond: ‘Nou-zo-kom-ie-om’), met plek voor 32 patiënten. Er woonde een echtpaar in om toezicht te houden. De patiënten werden ingestuurd vanuit het Caeciliagasthuis (inmiddels bekend als ‘Stadsziekenhuis’), waar armen waren opgenomen die thuis geen verzorging konden krijgen. In het Nosocomium werden ze vervolgens bestudeerd en soms werden er behandelmethoden op hen uitgeprobeerd. Maar primair was het Nosocomium een onderwijsinstelling - als er niets meer viel te leren (en in de zomervakanties!) gingen de patiënten terug naar huis, of naar het Stadsziekenhuis. ; het Pieterskerkhog gaat over in de, die overgaat in de Pieterskerkgracht 8. Pieterskerkgracht 9A
ARS is de oudste nog actieve vereniging voor beeldende kunstenaars van ons land. Het genootschap is gevestigd in een 17e -eeuws herenhuis (sinds 1968 rijksmonument) dat vooral bekendheid kreeg door de roman Kort Amerikaans van Jan Wolkers. Anatomisch tekenen was hier altijd een belangrijk leselement, en wie kon dat beter doceren dan een hoogleraar anatomie? Gerard Sandifort werd in 1799 lid van ARS en in 1812 hoogleraar in de anatomie, geneeskunde en chirurgie. Hij zou vijf decennia actief blijven voor ARS en stelde onder andere een cursus samen onder de titel Ontleedkunde voor Beeldende Kunstenaars. de Pieterskerkgracht vervolgen, Langebrug oversteken naar de Mooi Japiksteeg en in de Breestraat rechtsaf slaan 9. Breestraat 60-64
St. Catharinagasthuis (1275-1826) Het Sint Catharinegasthuis in de Breestraat was de oudste instelling van sociale zorg in Leiden. Na de Middeleeuwen groeide het uit tot een omvangrijk complex en ging dienst doen als ziekenhuis, pesthuis en dolhuis. In de Napoleontische tijd diende het gebouw als kazerne en in 1872 werd het afgebroken om plaats te maken voor een nieuwe stadsgehoorzaal. Alleen de kapel bestaat nog steeds, sinds 1638 in gebruik door de Waalse gemeente. na passeren van de Waalse Kerk linksaf de Catharinasteeg in en bij de Aalmarkt rechtsaf 10. Aalmarkt 21
Stadswaag en Boterhal: Kamer Leids Chirurgijnsgilde (Collegium Medico Chirurgicum) De door Pieter Post ontworpen Waag bestaat als sinds 1657 en is tegenwoordig een rijksmonument. Vanaf 4 mei 1669 hield het chirurgijnsgilde (Collegium Medico Chirurgicum) haar bijeenkomsten in de zolderkamer. Anatomische activiteit van de Leidse chirurgen na hun verhuizing naar de Waag was slechts zeer incidenteel – geregistreerd zijn dissecties van een misdadiger en een vijftal kinderen in 1681, evenals een aantal dissecties door de anatomen Antonius Nuck en Govert Bidloo. De chirurgen legden een rariteitenverzameling aan en ook was de gildekamer voorzien van een monumentale chirurgenkast, die zo'n vijftig chirurgische instrumenten bevatte die leden van het gilde konden lenen. Waaghoofdbrug de Rijn over, de Stille en Lange Mare volgen tot de Vrouwenkerkkoorstraat; hier linksaf slaan naar het Vrouwenkerkhof: kruising met vrouwenkerksteeg en Lange Sint Agnietenstraat 11. Lange Sint Agnietenstraat 10/Caeciliastraat
St. Caeciliagasthuis Dit in 1414 door de orde van Sint Augustinus gestichte vrouwenklooster werd nog tot ver in de 19e eeuw gebruikt als ziekenhuis. In 1596 werd hier van de opbrengst van een grote loterij een krankzinnigengesticht ingericht. Veertig jaar later begon de hoogleraar Heurnius, mogelijk voor het eerst in de geschiedenis, met het geven van onderwijs aan het ziekbed – er waren twaalf bedden voor gereserveerd: het eerste academische ziekenhuis van Leiden! Herman Boerhaave zette die traditie voort – uit heel Europa kwamen studenten voor zijn praktijklessen. In de jaren tachtig van de vorige eeuw werd het complex uitgebreid en gerestaureerd en sinds 1991 is het in gebruik als wetenschapsmuseum. terug naar de kerkruïne op het Vrouwenkerkhof 12. Vrouwenkerkhof Vrouwenkerk
In de Onze-Lieve-Vrouwekerk bevond zich de kapel van het chirurgijnsgilde, gewijd aan de heilige tweelingbroers Cosmas en Damiaan. De kerk kwam gehavend uit het Beleg van Leiden, werd opgeknapt en toegewezen aan protestantse vluchtelingen (hugenoten) uit de Zuidelijke Nederlanden. Naast deze ‘Waalse gemeente’ gebruikten ook de bekende Pilgrim Fathers de kerk voor hun erediensten. Na het vertrek van veel gelovigen naar Noord-Amerika raakte de kerk in verval en werd begin 19e eeuw grotendeels gesloopt. Het orgel werd verplaatst naar de voormalige kapel van het Catharina Gasthuis.. De huidige overblijfselen hebben de status van rijksmonument. Lange Sint Agnietenstraat volgen, die overgaat in de Klooster (met bocht naar rechts), tot de Caeciliastraat 13. Caeciliastraat 16 St Elisabeth gasthuis,
St Elisabeth Gasthuis(hof)(1428-1773) De Beeldenstorm van 1566 is bepaald niet voorbijgegaan aan de Leidse kloosters, waardoor er weinig archiefstukken bewaard zijn gebleven. Wel bekend is dat de vrouwenkloosters in stadsdeel De Camp een belangrijke rol vervulden in de opvang van armlastige en zieke vrouwen, en later ook leprozen. Het St. Ursulaklooster werd in 1566 toegevoegd aan het St. Elisabeth Gasthuis, zoals de ingemetselde gevelsteen nog laat zien. In het complex werden leprozen opgevangen. Medio 19e eeuw werd in het Elisabeth Gasthuis een snijkamer ingericht voor obducties. In 1970 werd het complex geschikt gemaakt als verpleeghuis. de Klooster gaat over in de Lange Lijsbethsteeg, die uitkomt op de Oude Vest; hier rechtsaf 14. Oude Vest 35 Nosocomium Academium II.
Het nieuwe Nosocomium (1818-1873) Het voormalige Waalse wees- en oudemannenhuis aan de Oude Vest deed vanaf 1818 55 jaar lang dienst als het nieuwe Nosocomium. Hier gaf vanaf 1824 professor Cornelis Pruys van der Hoeven onderwijs in praktische geneeskunde en pathologie. Pruys, die veel aandacht had voor de volksgezondheid, werd in 1862 opgevolgd door Johannes Matthias Schrant, die in Leiden naast percussie en auscultatie ook de ‘microscopische en chemische onderzoekingen’ op de kaart zette. Het Nosocomium stak klein en gebrekkig af bij buitenlandse voorbeelden. Plannen voor een verbouwing en uitbreiding werden in 1858 door de gemeenteraad afgekeurd: het werd tijd voor iets nieuws. rechts is een steeg naar de achterkant (ingang Imperiumtheater); ter hoogte van Lange Lijsbethsteeg de gracht over en linksaf de Oude Singel op. Bij kruising rechtsaf de Nieuwe Beestenmarkt volgen, die overgaat in de 2e Binnenvestgracht en eindigt bij de Steenstraat; aan de overkant stond ooit het Boerhaavestandbeeld (zie 33); hier door het hek het museum terrein op, direct links 15. Steenstraat 1 Boerhaave Laboratorium.
Boerhaave Laboratorium De in 1877 als hoogleraar pathologische anatomie aangestelde Theodorus Mac Gillavry was onaangenaam verrast toen hij ontdekte dat hij in Leiden niet kon beschikken over een eigen laboratoriumruimte. Na jarenlang drammen wist hij het toch voor elkaar te krijgen: in 1885 opende hij zijn gloednieuwe laboratorium aan de Steenstraat, een architectonisch hoogstandje met unieke bouwkundige elementen. Helaas, na een kwart eeuw zou het al niet meer aan de eisen van de tijd voldoen. Eind 1930 werd hier het Nederlandsch Natuurwetenschappelijk Museum gevestigd. Een afgezwaaide Britse bom trof eind 1944 de halfronde uitbouw. Vijf mensen kwamen om en een deel van de verzameling ging verloren. Sinds 1991 hoort het gebouw bij het Rijksmuseum voor Volkenkunde. pad vervolgen naar Museum Volkenkunde 16. Steenstraat 1 Boerhaave Ziekenhuis.
Boerhaave Ziekenhuis (1873-1932) Het Nosocomium aan de Oude Vest was halverwege de 19e eeuw zijn houdbaarheidsdatum al ruim gepasseerd, toen in 1873 een modern ziekenhuis werd geopend, naar voorbeeld van het Rotterdamse Coolsingelziekenhuis, maar uitsluitend bedoeld voor het onderwijs en de Leidse stadsarmen. De hoofdingang (geflankeerd door behuizing voor portier en directeur) was aan de huidige Binnenvestgracht. Toch was het ziekenhuis eigenlijk van begin af aan al te klein en gebrekkig. Het had centrale verwarming noch liften en er was meteen al te weinig plaats, vooral op de verloskunde-afdeling. Om dat laatste probleem op te lossen moesten de besmettelijke ziekten verhuizen naar barakken buiten het gebouw. vóór het gebouw linksaf naar de achterkant: hier was vroeger de hoofdingang; door het hek ziet men de 1e Binnenvestgracht, met even voorbij de bocht de huisnummers 20-24 17. 1e Binnenvestgracht (voormalige Boerhaavestraat 22/24) Kinderkliniek;
Kinderkliniek De Leidse arts Evert Gorter geldt als grondlegger van de kindergeneeskunde in Nederland. Hij ijverde voor consultatiebureaus, organiseerde de Leidse Buitenschool in Katwijk, publiceerde over preventie, schreef een toonaangevend leerboek en richtte in 1916 een eigen kinderkliniekje op in de toenmalige Boerhaavestraat. Op het dak kwam een terras voor zonnetherapie. Ook was er een eenvoudig laboratorium, waarin Gorter onderzoek deed naar voeding en vitamines. In 1923 werd hij hoogleraar en vier jaar later verhuisde hij als eerst naar het nieuwe ziekenhuiscomplex achter de spoorlijn. Het pand in de Boerhaavestraat bood onderdak aan een Instituut voor Praeventieve Geneeskunde. 18. 1e Binnenvestgracht (voormalige Boerhaavestraat 20?) Laboratorium voor Vergelijkende Pathologie
(1e Binnenvestgracht, voormalig Boerhaavestraat 20/22) Laboratorium voor Vergelijkende Pathologie en Parasitologie In 1910 kocht buitengewoon hoogleraar diergeneeskunde Dirk Aart de Jong naast het Boerhaaveziekenhuis twee panden voor het inrichten van een laboratorium voor vergelijkende pathologie. Medisch studenten kregen er onderwijs in het bereiden van (koepok)entstof en het toedienen van vaccin. Er werd bacteriologisch en serologisch onderzoek verricht voor de verschillende klinieken, de gemeentelijke geneeskundige dienst en particuliere artsen. Ook melk werd er bacteriologisch onderzocht. Hier waren eveneens de afdelingen biologie en parasitologie gevestigd, alsook een afdeling van de Nederlandse Vereniging voor de Koeltechniek. Vanaf 1929 maakte het laboratorium plaats voor het Instituut voor Praeventieve Geneeskunde. terug het terrein over richting de Steenstraat. Vanaf hier kan men naar rechts om de korte route te vervolgen (item 19-29), of naar links voor de lange route buiten de binnenstad (die verder gaat vanaf item 30). Voor de korte route volg naar rechts: De Steenstraat volgen en de Blauwpoortbrug over, rechtsaf de Prinsessekade op, de Rijn over naar het Kort Rapenburg en de linkerkant van het Rapenburg nemen 19. Rapenburg 12-14 Hôpital Wallon Voor de lange route de Steenstraat naar links volgen richting de Stationsweg 30. Stationsweg 6-12 Dermatologische Kliniek.
Hôpital Wallon Welgestelde patiënten lieten zich bij voorkeur thuis behandelen, niet in een ziekenhuis. Maar met de opkomst van a- en antiseptische technieken en de toepassing van narcose bij operaties werd dat lastig. Vandaar dat dergelijke behandelingen werden gecentreerd in hospitalen waar men tegen een ruime vergoeding fatsoenlijke zorg kon verwachten. Meestal ontstonden dergelijke initiatieven in bepaalde kerkelijke kringen. Zo richtte de Waalse protestantse gemeente in 1886 het Hôpital Wallon op. Rond 1890 had Adrianus Nijkamp hier een specialistische kliniek in keel- en neuskunde en gaf daar als privaatdocent college in. Na de eeuwwisseling pionierde de jonge huisarts-internist G. Fabius hier met röntgendiagnostiek. Vanaf 1924 woonden er een paar jaar lang verpleegsters, voor wie in het academisch ziekenhuis geen plaats meer was. 20. Rapenburg 22 Laboratorium voor Pharmacologie
Laboratorium voor Pharmacologie Dit was oorspronkelijk een dependance van de universiteitsbibliotheek. In 1920 richtte de hoogleraar farmacologie Willem Storm van Leeuwen hier een eigen laboratorium in voor onderzoek naar allergie. Hij raakte vooral bekend door zijn onderzoekingen naar luchtkwaliteit. Zo liet hij twee allergeenvrije kamers bouwen die werden geventileerd met lucht die met een speciale koelmethode werd gezuiverd, of met buitenlucht aangezogen door een tien meter lang pijp op het dak. Ook de huisstofmijt had zijn aandacht - hij probeerde patiënten tegen huisstofallergenen te desensibiliseren. Ernstige astma-aanvallen bestreed hij met adrenaline. Storm van Leeuwen wordt wel beschouwd als de eerste klinisch allergoloog van Nederland. terug en de Langebrug in, rechtsaf de Papengracht op 21. Papengracht 13 uitbreiding Hôpital Wallon 1892.
Hôpital Wallon (1892), zie 19 terug de Papengracht volgen 22. Papengracht 4 Pharmaceutisch-Toxicologisch Laboratorium
Pharmaceutisch-Toxicologisch Laboratorium (1880-1898) In 1880 werd hier aan de Papengracht een woonhuis verbouwd tot het Pharmaceutisch-Toxicologische Laboratorium van de hoogleraar Eduard Alexander van der Burg. Die kreeg vooral bekendheid vanwege zijn onderzoek naar de doodsoorzaken van de slachtoffers van de beruchte gifmengster ‘Goeie Mie’; er was een scheikundig bewijs nodig dat het hier niet ging om een ‘natuurlijke dood’ door cholera. In feite begon hiermee in Nederland de forensische toxicologie. Het laboratorium werd echter al snel beoordeeld als volstrekt ontoereikend en in 1898 kwam een nieuw laboratorium tot stand in de Hugo de Grootstraat. de Papengracht komt uit op de Breestraat, direct aan de overkant 23. Breestraat 16 De Harmonie.
De Harmonie; Pergo et Perago Als tegenhanger van het Leidse Studenten Corps werd in 1899 de Leidsche Studenten-Vereeniging (LSV) Pergo et Perago (‘ik ga voort en bereik’) opgericht, met als vast onderkomen Sociëteit De Harmonie. Pergo et Perago bestond uit vijf faculteitsverenigingen, waarvan de medische de grootste was. Deze bracht in 1907 een gratis boekje uit waarin alles over de studie, boeken en benodigdheden voor practica was te vinden. Begin 1906 verhuisde de sociëteit naar ’De Poort van Kleef’ (Breestraat 175). De bloei van de LSV bleek van korte duur: vanaf 1911 werden de studiebelangen van alle geneeskundestudenten behartigd door de ‘Medische Faculteit der Leidsche Studenten’ van het Corps. Breestraat volgen richting Rapenburg , nu de linkerkant van het rapenburg volgen 24. Rapenburg 19 Sieboldhuis;
De Duitse arts Philipp Franz Balthazar von Siebold was van 1823 tot 1829 in dienst van het Nederlandse leger geneesheer op Deshima, een waaiervormig kunstmatig eilandje voor de kust van Nagasaki (vanaf 1641 handelspost van de Verenigde Oost-Indische Compagnie en de enige plek van waaruit Japan in die tijd contact onderhield met de Westerse wereld). Daarnaast kreeg hij opdracht om materiaal over Japan te verzamelen. Het botanische en zoölogische deel van zijn verzameling kwamen terecht in Leiden. Terug in Nederland kocht hij daarom een pand aan het Rapenburg, als woonhuis en voor zijn verzameling kunstvoorwerpen (nu Japanmuseum SieboldHuis). 25. Rapenburg 21 Woning Descartes;
Woning Descartes In 1630 had René Descartes in Leiden wiskunde gestudeerd bij Jacobus Golius en in 1640 keerde hij naar deze stad terug, waar hij in dit pand ging wonen. In dit jaar overleed ook zijn vader; de erfenis stelde hem in staat om in 1642 Kasteel Endegeest te huren. Vanwege zijn zwakke gezondheid had Descartes een grote belangstelling voor de medische wetenschap. hij was een van de eersten die nadacht over de werking van het gezichtsvermogen en het brein. Zijn onderzoek aan foetussen van koeien en kippen in verschillende ontwikkelingsstadia werd pas na zijn dood gepubliceerd. 26. Rapenburg 23 Het Kasteel van Antwerpen;
Het pand op de hoek van het Rapenburg en de Groenhazengracht, een rijksmonument uit 1767, was ooit een logement en een woonhuis voor hoogleraren en stadsbestuurders: het Kasteel van Antwerpen. Een illlustere bewoner was de Franse arts en verlichtingsfilosoof Julien Offray de la Mettrie. Die had in 1733 de colleges van Boerhaave gevolgd en diens gedachtengoed in het Frans vertaald. In 1747 schreef hij hier zijn beroemdste werk: De mens (is) een machine. Hij ging in zijn denken nog een stapje verder dan Descartes: al ons denken en voelen zijn uiteindelijk te herleiden tot eigenschappen van materie. 27. Rapenburg 29 Woonhuis Albinus;
De in Duitsland geboren Bernard Siegfried Albinus volgde onderwijs in Leiden, waar zijn vader hoogleraar geneeskunde was geworden. Ook zelf ging hij geneeskunde studeren, onder andere bij Boerhaave. In Parijs bekwaamde hij zich verder in anatomie en botanie en na een jaar vroeg Boerhaave hem om les te komen geven in Leiden. Twee jaar later overleed vader Albinus en volgde de zoon, 24 jaar oud, hem op als hoogleraar anatomie en chirurgie. In heel Europa oogstte hij roem vanwege zijn anatomische kennis. In 1745 werd Bernard hoogleraar geneeskunde en twee jaar later verscheen zijn beroemde anatomieboek, met prachtige gravures van de tekenaar Jan Wandelaar. 28. Rapenburg 31 Woonhuis Sylvius/Boerhaave
Het pand op Rapenburg 31 ontving in 2022 van de Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging het predicaat Nationaal Chemisch Erfgoed. Dit dankzij twee voormalige eigenaren: Franciscus Sylvius en Herman Boerhaave. Het was méér dan alleen een woonhuis. Sylvius, die de chemie in de geneeskunde introduceerde, liet er drie kamers bouwen die dienst deden als laboratoria. Die waren waarschijnlijk al verdwenen toen Boerhaave het pand betrok, maar als hoogleraar chemie moderniseerde deze wel de door Sylvius ingerichte laboratoria in de Hortus Botanicus. Bovendien schreef hij in dit pand zijn Elementa chemiae, het standaardwerk over chemie gedurende de rest van de 18e eeuw. 29. Rapenburg 33 Laboratoria voor Tropische Hygiëne en Parasitologie/Instituut voor Tropische Geneeskunde.
Laboratoria voor Tropische Hygiëne en Parasitologie (voormalig Herbarium) De Surinamer Paul Christiaan Flu was een briljante tropenarts die na een carrière als arts-onderzoeker in Suriname en Nederlands-Indië als hoogleraar Tropische Hygiëne vorm gaf aan het Instituut voor Tropische Geneeskunde. Het pand bestond uit een hoofdgebouw met daarachter enkele bijgebouwen; er was een bibliotheek, een collegezaal, verschillende werkkamers, een museum, een practicumzaal, en een apart gebouw voor proefdieren, met daarboven een pestlaboratorium. Ook bood het instituut plaats aan maximaal zes patiënten. Tragische gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog en een in het laboratorium opgelopen besmetting werden Flu voortijdig fataal. DIt is het eindpunt van de korte route door de binnenstad. U kunt hier ook beslissen nog door te gaan langs het beginpunt langs Academiegebouw, rechtdoor de Kaiserstraat in, de Vreewykbrug over, rechtsaf de Witte Singel op, linksaf Hugo de Grootstraat in waar u item 46 vindt. Hugo de Grootstraat 32, Farmaceutisch laboratorium. Voor de Lange Route (buiten de singels, achter de spoorlijn); de Steenstraat volgen richting de Stationsweg en u gaat verder bij item 30
Hier vervolgt de lange route buiten de binnestad na item 18: Dermatologische Kliniek van Van Kerckhoff Tijdens de bouw van het Academisch Ziekenhuis werden in Leiden als tijdelijk noodoplossing op allerlei plekken kliniekjes en laboratoria ingericht. Zoals de huidziektenkliniek van de dermatoloog Johan van Kerckhoff, in een pand aan de Stationsweg. Kerckhoff, die publiceerde over syfilis en psoriasis, behandelde onder andere schimmelinfecties met röntgen-epilatie en gaf hier ook onderwijs in zijn specialisme. de Stationsplein volgen tot aan het station, rechtsaf en bij Schuttersveld linksaf spoortunnel in en de Rijnsburgerweg op waar u op nr 4 de voormalige woning van Ziekenhuisdirecteur Wicherink vindt (item 36). ; de Stationsplein volgen tot aan het station, rechtsaf en bij Schuttersveld linksaf spoortunnel in en de Rijnsburgerweg op 31a Rijnsburgerweg 4 Woning Ziekenhuisdirecteur Wicherink
Ruim voor de opening van het nieuwe Academisch Ziekenhuis , in 1920, werd J.W. Wicherink aangesteld als directeur. Zo kon hij zich alvast verdiepen in de bouw, overleggen met alle partijen en de eenheid in de werkzaamheden bewaken. De oorspronkelijke plannen voorzagen in nieuwbouw van een directeurswoning, maar Wicherink uit Alkmaar, nam genoegen met Villa Antoinette, een in neo-Franse Renaissancestijl opgetrokken villa en koetshuis in chaletstijl. 31b. Rijnsburgerweg 3 Kliniek Van der Hoeven;
In dit pand had P.C.T. van der Hoeven, hoogleraar verloskunde en gynaecologie, een privékliniek gevestigd. Van der Hoeven was een man met uitgesproken opvattingen over zijn vak én een bekende Leidenaar. Aan de Vrouwenkliniek van het AZL liet hij een uniekeverzameling verloskundige verzameling instrumenten na. 32. Rijnsburgerweg 15 Verpleeghuis Zonnewende
(1940-1973) In 1918 liet lector huid- en geslachtsziekten Johan van Kerckhoff (zie 30), een woonhuis met praktijkruimte (met een eigen ingang en een wacht- en behandelkamer) bouwen, een ontwerp van de architect en Prix de Rome-winnaar Dirk Frederik Slothouwer. Vermoedelijk woonde hij er tot 1934. Van 1940 tot 1973 fungeerde het pand als rust- en verpleeghuis (Huize Zonnewende). Ook heeft vanaf 1951 de orthopeed C.P. van Nes hier een tijdlang zijn kliniek gehad. 33. Rijnsburgerweg 15 Verpleeghuis Zonnewende. 33. Rijnsburgerweg kruising Boerhaavelaan Standbeeld Boerhaave
(vanaf 1931) Het indrukwekkende door Jean Stracké vervaardigde standbeeld van Herman Boerhaave staat bij de kruising van de Boerhaavelaan en de Rijsburgerweg. Het beeld werd echter in 1872 op een hele andere plek ingehuldigd, namelijk op de Steenstraat, vlak bij de toenmalige Boerhaavestraat (nu 1e Binnenvestgracht), met de rug naar het toenmalige Boerhaaveziekenhuis (nu museum Volkenkunde). In 1931 werd het beeld verplaatst en vijf jaar later kreeg de Oegstgeesterlaan de naam Boerhaavelaan. Boerhaavelaan in 34. Boerhaavelaan 3/4 Privaatkliniek orthopedie/woning Barge
De privaatdocent Murk Jansen kan worden gezien als een pionier op het gebied van de orthopedie. Hij opende in het ziekenhuis een Polikliniek Orthopaedie en richtte op Boerhaavelaan 3 een praktijkruimte in. Samen met de wiskundige Anna Groll richtte hij de Vereeniging voor Misvormden op. Hun samenwerking zou uiteindelijk leiden tot de Anna-kliniek, in de Vogelbuurt. Aan de overkant, op nummer 4, woonde de hoogleraar Anatomie en Embryologie Ton Barge met zijn gezin. Samen met de theoloog Lambertus van Holk en de jurist Rudolph Cleveringa bood hij tijdens de Tweede Wereldoorlog belangrijk verzet tegen de antisemitische propaganda van de Duitse bezetter. terug en rechtsaf de Rijnsburgerweg vervolgen 35. Rijnsburgerweg 23 Woonhuis Willem Einthoven.
Willem Einthoven woonde vanaf 1896 met zijn gezin in een huis aan de achterzijde van het station (Terweepark 2), maar verhuisde in 1907 naar een nieuw pand op Rijnsburgerweg 23, waar ze tot 1916 bleven wonen. In deze periode deed Einthoven zijn grote uitvindingen op het gebied van elektrocardiografie, waarvoor hij in 1924 de Nobelprijs voor Geneeskunde zou ontvangen. de Rijnsburgerweg oversteken en teruglopen naar ingang AZL 37. Rijnsburgerweg 10 Ingang AZL, Poortwachtershuisjes
Het nieuwe academische ziekenhuis werd gebouwd in de periode 1914-1928. Volgens de nieuwste opvattingen van 1910 koos men voor een complex van met de diverse medische specialisaties samenhangende paviljoens. Paviljoenbouw was bedoeld om licht en lucht binnen te krijgen en zoveel mogelijk besmettingen te voorkomen. Het Poortgebouw, waar men in 1925 aan begon, had als hoofdgebouw een representatieve functie, benadrukt door de monumentale driebogige doorgang. In de laatste jaren van het AZL zetelden hier de directie en administratie. Samen met de twee poortwachtershuisjes (en strikt genomen ook de laboratoria voor fysiologie, pathologie en anatomie) zijn dit de enige restanten van het AZL.. door het Poortgebouw, plantsoen oversteken en bij de Albinusdreef naar rechts, bij de Sandifortdreef oversteken en naar links en het bruggetje over Poelwetering (naast de rotonde) over; linksaf Poelweteringpad volgen tot aan het Kolffpad 39. Kolffpad 1 Laboratorium voor Fysiologie (Willem Einthoven
Arts en oud-verzetsstrijder Willem Duyff stelde als eis bij zijn benoeming tot hoogleraar fysiologie dat hij een eigen laboratorium zou krijgen. Dat werd het eerste fysiologielaboratorium buiten de binnenstad, met een ruime ontvangsthal, een bibliotheek en amfitheatervormige collegezalen. Zelfs een slaapkamer voor de hoogleraar. Het laboratorium zou in Nederland toonaangevend worden voor het onderzoek naar de biologische klok. Maar het was ook de plek waar nieuwe ideeën over seks en voortplanting doordrongen in de collegezaal; bij fysioloog Ben Verveen zat de collegezaal bomvol niet-medische studenten. Tegenwoordig biedt het gebouw onder de naam Willem Einthoven onderdak aan diverse universitaire centra en instellingen. ); aan de overkant twee paralelle gebouwen die ooit het Laboratorium voor Pathologie vormden; via het Poelweteringpad, op nummer 5 het restaurant Lab071, rechtsaf het Verhaartpad volgen, rechtsaf het Van Rijsselpad. 40. Van Rijsselpad Laboratorium voor Pathologie
In 1929 verrees op het ‘Boerhaaveterrein’ het nieuwe Laboratorium voor algemene ziektekunde, ziektekundige ontleedkunde en gerechtelijke geneeskunde (‘De Pathologie’), mede ontworpen door de patholoog Tendeloo. In de periode dat het laboratorium in gebruik was, is het vakgebied enorm veranderd, zowel technisch als theoretisch. Afdelingshoofd Tendeloo zag ziekten als een constellatie van zeer veel bekende en onbekende factoren. Zijn opvolger Lignac voorzag dat de cellulaire pathologie zou gaan plaats maken voor de moleculaire. En diens opvolger Van Rijssel beschreef pathologie als een vak waarin pathologen samen met biologen en genetici weggenomen weefsel onderzoeken om zo te komen tot een behandeling. aan de andere kant 41. Van Rijsselpad Anatomisch laboratorium
De anatoom Ton Barge beschouwde zijn vakgebied als veel meer dan slechts een hulpwetenschap. Hij was dan ook opgetogen toen in 1923 het Anatomisch Laboratorium haar deuren opende, het eerste multifunctionele onderwijsgebouw op het Boerhaaveterrein. Het bood ook ruimte aan de anatomische collectie van het Boerhaave Laboratorium aan de Steenstraat – de restauratie ervan zou nog jaren vergen. Na de Tweede Wereldoorlog richtte anatomisch onderzoek zich veel meer op onderliggende mechanismen van veranderingen, zoals de ontwikkeling van het embryo. Een speerpunt werd het onderzoek naar aangeboren hartafwijkingen. De afdeling bouwde voor dit doel vanaf 1951 een indrukwekkende en zeer gevarieerde verzameling preparaten op.'; terug naar Verhaartpad, dat overgaat in het Dankmeijerpad, linksaf Kolffpad op en bij de Wassenaarseweg naar rechts 42. Wassenaarseweg 56-58 Instituut voor Praeventieve Geneeskunde (Gortergebouw TNO);
In 1929 richtte kinderarts Evert Gorter en oogarts Jan van der Hoeve het Instituut voor Praeventieve Geneeskunde op. Dat verhuisde in 1940 van het pand tegenover het Boerhaaveziekenhuis naar een door de architect Mertens ontworpen, modern ingericht complex. Gorter zelf was nauw bij de bouw betrokken. Het IPG legde zich vooral toe op beroepsziekten, arbeidsfysiologie en arbeidshygiëne. Na de Tweede Wereldoorlogontwikkelde het zich tot een internationaal gerespecteerd onderzoeksinstituut, dat kon beschikken over een uitgebreide bibliotheek op dit gebied. De instelling ging in 1965 op in Nederlandse Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek (TNO), de huidige eigenaar van het gebouw. Wassenaarseweg volgen, bij kruising Sandifortdreef 43. Wassenaarseqweg 52 Instituut voor Interne Geneeskunde (Pieter de la Court Gebouw)
Na WOII voldeed het paviljoencomplex van het AZL niet langer aan de eisen van de tijd. Voor de nieuwe patiëntenzorg was een heel ander type gebouw nodig: poliklinieken voor de verschillende vakgebieden, diagnostische laboratoria en didactische ruimtes onder één dak. De internisten Querido en Mulder deden inspiratie op in Amerika. De laatste werkte de plannen verder uit met zijn collega Haex en eind 1959 werd de eerste paal geslagen. Het gebouw deed van 1965 tot 1989 dienst als Instituut voor Interne Geneeskunde, daarna kwam het in handen van de Faculteit der Sociale Wetenschappen. de Sandifortdreef op, bij rotonde Albinusdreef op en achter parkeergarage linksaf het Hippocratespad volgen 44. Hippocratespad Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC).
Een in 1965 uitgebracht advies van de bestuursvoorzitter van het beroemde John Hopkins-ziekenhuis in Baltimore bracht aan het rollen dat plannen werden gemaakt voor een nieuw academisch ziekenhuis. Na een jarenlange strijd met Den Haag lag er eind 1972 een structuurplan. Vervolgens werd er enorm geruzied tussen faculteit en gemeente over de locatie. Het besluit viel in 1977: een AZL met 850 bedden, tussen Pesthuis en station. Kosten: 400 miljoen gulden. De bouw begon in 1980, zestien jaar later was het voltooid. In 1998 fuseerde de faculteit geneeskunde met het AZL tot het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC). onderwijsgebouw (Waar een Anatomiscxh Museum is gevestigd) en onderzoeksgebouw van het LUMC passeren, water oversteken en linksaf richting Pesthuis 45. Pesthuislaan 7 Rijkskweekschool voor militair-geneeskundigen
(Rijksmonument) Na de pestepidemie van 1635 besloot het stadbestuur tot bouw van een pesthuis buiten de muren. Er kwam een houten noodpesthuis en een stenen huis voor toezichthouders. Pas in 1661 was ook het Pesthuis zelf van steen, maar het is nooit als zodanig gebruikt. Het ging dienst doen als militair hospitaal en in 1795 kwam hier ook de Rijkskweekschool voor Militair-geneeskundigen, onder leiding van de hoogleraar Brugmans. Al in 1822 maakten Militair Hospitaal en Rijkskweekschool plaats voor een provinciale correctionele gevangenis. Achtereenvolgens deed het gebouw dienst als Rijkswerkinrichting voor vrouwen, Rijksopvoedingsgesticht voor jongens, Rijksasiel voor psychopaten, Leger- en Wapenmuseum en Natuurhistorisch Museum. Ga nu verder bij item 19 19. Rapenburg 12-14 Hôpital Wallon
(Rijksmonument) De eerste planmatige uitbreiding van Leiden buiten de singels was de wijk Vreewijk, ten oosten van de Witte Singel. Hier werden in de periode 1890-1892 het farmaceutisch laboratorium, het laboratorium voor organische chemie en het geologisch mineralogisch laboratorium gebouwd, alle ontworpen door Jacobus van Lokhorst. de Pesthuislaan volgen richting LUMC, over bruggetje naar rechts en bij de Plesmanlaan, linksaf, door de spoortunnel, Schipholweg oversteken en de Morssingel op; brug over naar Morspoort, de Morstraat in, die aansluit op de Blauwpoortbrug; aan de overkant naar links de Prinssesekade op ende linkerkant van het Rapenburg volgen Morsstraat, Blauwpoortbrug, linksaf Princessekade, Rapenburg links. linksaf de Vreewijkstraat in 47. Vreewijkstraat 8 Huize Vreewijk;
Tot eind negentiende eeuw was hier een buiten dat rond 1850 was aangekocht door de patholoog-anatoom Johannes Matthias Schrant. Hij veranderde de naam Spawijkck in Vreewijk (de naam van de huidige wijk). Schrant richtte samen met Christiaan Tilanus de eerste pathologievereniging van Nederland op en volgde in 1862 Pruys van der Hoeven op als hoogleraar geneeskunde en pathologie. Tot halverwege de negentiende eeuw werd ziekte gezien als een soort zelfstandig wezen met kenmerkende eigenschappen. Schrant beschouwde ziekte echter als een door het toeval bepaald fysiologisch experiment, als ‘een abnormale levenswijze van het dierlijk lichaam’. de Vreewijkstraat uit, linksaf de Jan van Goyenkade op, rechtsaf de Witte Singel, bij de Koepoortbrug linksaf, oversteken naar de Doezastraat, eerste straat rechtsaf, de Hoefstraat volgen tot aan de Garenmarkt 48. Garenmarkt 9 Woning Thorbecke/Mac Gillavry
In 1836 kocht Thorbecke een huis op de Garenmarkt en in 1847 ook het huis ernaast. De bijbehorende tuin breidde hij uit toen er huizen werden gesloopt – een kleine woning werd getransformeerd tot ontvangst- en schrijfruimte. Hier schreef hij in opdracht van koning Willem II een nieuwe grondwet, die uiteindelijk zou leiden tot onze huidige constitutionele monarchie. In 1865 schreef Thorbecke zijn vier geneeskunde wetten, regelende geneeskundige staatstoezicht, uitoefening der geneeskunst en artsenijbereidkunst en de voorwaarden tot het verkrijgen van beroepsbevoegdheid. Vanaf 1977 nam het grote gezin van Theodorus Mac Gillavry, hoogleraar algemene pathologie en pathologische anatomie, hier zijn intrek. Einde van de lange route
Meer weten? Hieronder vind je diverse bronnen met informatie over de geschiedenis van de academische geneeskunde en de diverse locaties.
We'd love to hear from you. Please send questions or feedback to the below email addresses.
Before contacting us, you may wish to visit our FAQs page which has lots of useful info on Tiki-Toki.
We can be contacted by email at: hello@tiki-toki.com.
You can also follow us on twitter at twitter.com/tiki_toki.
If you are having any problems with Tiki-Toki, please contact us as at: help@tiki-toki.com
Close