Eten maken, samen eten en praten over eten horen bij de levensstijl van Indische Nederlanders. Het is meer dan alleen zich voeden. Zij vieren er het leven mee. Bereiden, doorgeven en genieten van oude recepten staan niet op zichzelf. Het samenzijn met familie, vrienden en gastvrijheid vormen een Indische eetcultuur. De essentie ligt in de schat aan culinaire rijkdom én die doorgeven aan volgende generaties. In die zin is er sprake van een traditie die samen met krontjongmuziek, Indorock, pasar malam’s en het potjoh potjoh dansen een Indische cultuur vormt.;xNLx;De eetcultuur is onderdeel van de Indische cultuur en zorgde er voor dat de Indische repatrianten gingen wennen aan de omstandigheden in hun nieuwe leefomgeving. Zij hielden niet van het natte, koude klimaat, de eerste slechte huisvesting in pensions en het gevoel vreemdelingen te zijn dat de Nederlanders hun bezorgde. De eetcultuur gaf Indische Nederlanders een thuisgevoel. Dat gaf hun de moed en energie om buiten Indonesië een succesvol bestaan op te bouwen.;xNLx;De Indische Nederlanders brachten ook nog eens met hun eetcultuur een meer ontspannen leefstijl mee naar Nederland. Vanaf de jaren zestig ging calvinistische soberheid over in een manier van leven waarin genieten en individuele beleving werden nagestreefd.;xNLx;;xNLx;De Indische eetcultuur is daarom meer dan de verzameling gerechten die de Indische rijsttafel vormen. Het gaat naast eten ook over het familieleven, het verzamelen en doorgeven van culinaire kennis. De Indische eetcultuur is een traditie geworden die na het einde van Nederlands-Indië is blijven bestaan en levend is. De eetcultuur speelt een verbindende rol binnen en buiten de Indische gemeenschap. Daarmee blijft ook sprake van een Indische identiteit.
Een precies moment waarop je kunt spreken van een Indische keuken en eetcultuur zoals we nu kennen, is niet te geven. Het is eigenlijk de uitkomst van een jarenlang proces en dat nog steeds gaande is. De oorsprong van de Indische keuken ligt in de eetgewoonten van de verschillende Indonesische volken. Die kenden zowel een volkskeuken als een hofkeuken van de sultans , koningen en andere hoge adel. Al die keukens zijn een vermenging aangegaan met de culinaire gewoonten die de Europeanen met zich meebrachten. Die vermenging bracht de Indische keuken voort. Die is niet gelijk te stellen met de Indonesische keuken. Indisch restaurants zijn er weinig, Indonesische veel meer. Echt Indisch eten vind je bij mensen thuis of bij evenementen als koempoelans of pasar malam's.
Tussen 1600 en 1800 ging het de VOC vooral om de specerijen die de inheemse bevolking produceerde te verhandelen met veel winst. De VOC had minder de intentie de gehele archipel te onderwerpen. De bemoeienis met de interne zaken van de vorstendommen was op afstand. In de negentiende eeuw verandert Indië in een vestigingskolonie. Koning Willem I wilde meer verdienen aan het overzeese bezit. Meer mensen zagen een toekomst in de archipel.
Vanaf de eerste legering van Nederlandse marineschepen in Indië, kregen de bemanningsleden lokaal eten voorgeschoteld. Dat was vers, gezond en gevarieerd na wekenlang scheepsteen te hebben gekregen. De 'blauwe hap' is de rijsttafel die de Koninklijke Marine elke woensdag aan het personeel op schepen, kantoren, werven en kazernes serveert. Volgens velen is dat de beste rijsttafel die je kunt krijgen. De vraag is of Indische families het daarmee eens zijn.
Het onderscheid tussen Hollands of Indisch eten werd geduid als aan de ene kant de ‘Hollandsche’ of ‘Europeesche tafel’ en aan de andere kant de ‘Indische tafel’. Deze laatste werd naar verluidt begin negentiende eeuw vervangen door het begrip ‘rijsttafel’. Daaronder werd verstaan een ‘inlands’ gastmaal, dat de regent van Bandoeng aanbood aan de Gouverneur-Generaal van Indië, de plaatsvervanger van de koning in de kolonie. Dat gastmaal was een ‘uitstalling’ van vele gerechten en bijgerechten en moest het prestige van de regent eer aandoen. De inheemse adel besefte de machtspositie van de koloniale overheerser maar genoot bij de inheemse onderdanen veel gezag. De regent was de natuurlijke heerser volgens het adat- of volksrecht. Vanzelfsprekend hoorde daarbij een passende, luxueuze levensstijl. Nederlanders aten inmiddels graag ‘rijst met enkele bijgerechten’. Ze nuttigden deze maaltijd ‘s middags en noemden die ‘rijsttafel’ en het eten ervan ‘rijsttafelen’. De Indische rijsttafel kon eenvoudig zijn tot zeer uitgebreid bij speciale gelegenheden. Geslaagde Nederlandse en buitenlandse kolonialen volgden het voorbeeld van de inheemse regenten en lieten geregeld zeer uitgebreide rijsttafels bereiden waarbij soms per gerecht een aparte bediende was gevoegd.
De na zovele jaren ontstane verfijnde Indische keuken is te danken aan de kokki’s die van generatie op generatie oorspronkelijke recepten hebben doorgegeven. Zoals verhalen, liedjes en gedichten was die overdracht meestal mondeling. De kokki kon vaak niet lezen en schrijven. In 1854 wordt in Batavia onder het pseudoniem Nonna Cornelia het, voor zo ver bekend, eerste Indische kookboek uitgegeven getiteld ‘Kokkie Bitja’, dat opmerkelijk genoeg in het Maleis was geschreven. Kort hierna verschijnt in 1866 het eerste Nederlandstalige Indische kookboek getiteld ‘Oost Indisch kookboek. 456 beproefde recepten. De auteur is niet bekend. Uitgever is Van Dorp te Samarang (zo gespeld).
J.M.J. Catenius-van der Meijden, Koba voor de intimi, is bekend geworden door haar 'Nieuw volledig Oost-Indisch kookboek uit 1902. Dit werk markeert een grote stap in het groeien van de Indische keuken naar een traditie en door te geven cultuur. Vergelijk dat met de Franse en Italiaanse keukens die al eeuwen recepten en kooktechnieken schriftelijk hadden vastgelegd. Daarmee konden gerechten door de tijd heen hun oorsprong behouden. Mevrouw Catenius van de Meijden was een maatschappelijk betrokken vrouw die graag advies gaf over wonen, zorgen en voeding. Ze is meest bekend geworden door haar kookboeken. In 1902 kwam het 'Groot nieuw volledig Oost-Indisch kookboek' uit met 1381 recepten.
De Tweede Wereldoorlog was het begin van het einde van de kolonie Nederlands-Indië. De Europese bevolking verdween in krijgsgevangen- en interneringskampen. Inheems personeel verloor zijn werkgevers. Indo-Europeanen bleven door hun gemengd Europees-Aziatische afkomst merendeels buiten de kampen. De geïnterneerde Europese huisvrouwen moesten voortaan zelf het dagelijks eten maken nu hun kokki door de Japanners was “bevrijd”. Door de schaarste aan voedsel en slechte kwaliteit ervan was geen sprake meer van een westerse, oosterse of mengkeuken. Stijfselpap van sago, waterige groenten of zelfs gras, ratten en slangen als vleesvervangers hadden voedsel tot een overlevingsmiddel gedegradeerd. De Indische buitenkampers hadden het enigszins beter omdat ze eten konden verbouwen, kopen of ruilen met hun bezittingen. Ook zij kregen te maken met schaarste door geldgebrek of doordat de Japanners alle voedsel opeisten. De Indische keuken als immaterieel cultuurgoed bleek echter in staat te overleven. De gedachte aan het eten van voor de oorlog werkte als een moreel oppepmiddel om met vertrouwen betere tijden tegemoet te zien. Bovendien wisten de mensen oplossingen te improviseren door vervangende producten te vinden in hun omgeving.
De Indische Maria Antoinette Keasberry-van Beekom opende het restaurant Djokja in 1954 in de Ferdinand Bolstraat in Amsterdam. Het werd een zeer populaire eetgelegenheid. De gerechten van "Oma" werden zeer gewaardeerd. Ook door naar het buitenland geëmigreerde Indische Nederlanders. Mevrouw Keasberry zorgde daarbij voor een echte Indische sfeer. Het was altijd gezellig en het eten was ook echt Indisch, niet zoals de gerechten die zo werden genoemd op de menukaarten van Chinees-Indische restaurants. 'Oma' bleef haar gerechten verbeteren, vernieuwen én legde de recepten vast in kookboeken.Na meer dan 25 jaar droeg ze de zaak over aan zoon Billy en schoondochter Jessica Chevalier-Keasberry. Kleinzoon Jeff heeft het erfgoed van zijn oma in Californië nieuw leven ingeblazen. Het goede en beste van oma gecombineerd met de keukens van immigranten.
De nasiballen en even populaire bamiballen zijn in de jaren vijftig "uitgevonden" door bakkers, slagers, koks en cafetariahouders. Ondernemers die aanvoelden dat er een markt was voor zo'n kleine hap. Deze snack was bedacht om restanten van nasi en bami goreng niet te verspillen. Als vulling goedkoop en Nederlanders hielden wel van zo'n makkelijk te eten lekkernij. De automatiek was de daarvoor passende plek.
In de jaren vijftig werd het Indisch eten ‘aan de man’ gebracht door ‘ambassadeurs’ van de Indische keuken zoals Mary Brückel-Beiten, Beb Vuyk en ‘Oma’ Keasberry. Met het uitbrengen van kookboeken en het geven van wat tegenwoordig workshops heet, zorgden zij voor het doorgeven van hun Indische culinaire cultuur in het land van aankomst. Mary Brückel-Beiten was een ondernemende ambassadeur van de Indische keuken. Ze reisde met haar man het land door in een bestelwagentje met potten, pannen en ingrediënten om de Nederlandse huisvrouwen een bredere blik te geven op koken. Nederland dat eten ongeveer leek te zien als iets dat moest, maakte kennis met de exotische gerechten die ook zij konden klaarmaken. Daarbij kregen ze door deelname aan de kookdemonstraties en het gezamenlijk eten van hun gerechten mee dat ze van de dagelijkse maaltijden een hecht gezinsleven konden hebben. Genieten van eten en plezier hebben, elkaar verhalen vertellen of laten delen in wat hen bezighield maakten de Nederlander minder sober, calvinistisch van aard. De Indische Nederlanders hebben bijgedragen aan de veranderingen in de Nederlandse samenleving waarin genieten goed kon bestaan naast soberheid en arbeidsethos.
In het dagelijks taalgebruik heten deze restaurants 'Chinese restaurants' of kortweg 'de Chinees'. Wat is dan een Chinees-Indisch restaurant? oe komen ze in Nederland terecht? Na de Tweede Wereldoorlog verliest Nederland zijn kolonie Nederlands- Indië. Per 27 december 1949 heet het gebied Republiek Indonesië. Tijdens de onafhankelijkheidsstrijd zijn er meer dan 100.000 Nederlandse militairen ingezet. Na hun demobilisatie misten velen het eten dat ze hadden leren kennen. Zij vormden een nieuwe doelgroep voor de Indische keuken. Tussen 1945 en 1965 repatrieerden ongeveer 300.000 Europeanen (de meesten Indische Nederlanders) naar Nederland. Zij namen hun eetcultuur mee. Chinese ondernemers zagen kansen en pasten de marketingtruc toe door hun restaurants ook Indisch te noemen. Deze Chinees-Indische restaurants hebben het voor veel mensen gereikbaar gemaakt uit eten te gaan. Dat was altijd wel een luxe. Het eten was goedkoop en veel. De Chinese restauranthouders dachten dat dat wel zou aanslaan bij Nederlanders. Ze hadden gelijk.
Vele Indo’s denken dat door de verdergaande vermenging tussen Indischen en niet-Indischen en doordat Indië steeds verder weg in het verleden ligt, de Indische gemeenschap en cultuur verdwijnen. Daarmee zou dan ook de culinaire traditie er niet meer zijn. Zo’n vaart zal het niet lopen, de beïnvloeding door niet-Indische elementen is een blijvend en zelfs typisch Indisch verschijnsel. In positieve zin kan het ook voor mooie veranderingen zorgen. Je kunt dit ook anders zien, namelijk dat de Indische cultuur zichzelf blijft verjongen en vernieuwen. Hetzelfde kan ook gezegd worden van de Indische eetcultuur en gastronomische tradities. De Indische eetcultuur was en blijft een mengcultuur. De discussies over de juiste recepten, ingrediënten en bereidingswijzen zullen niet afnemen. Zéker niet door de oneindige communicatie via de sociale media. Het is ook mooi om te zien dat jongere koks met een Indische achtergrond de Indische keuken moderniseren, een nieuw leven inblazen. Ze bouwen voort op wat er is. Het ziet er soms heel anders uit dan wat je gewend bent. Maar wél met behoud van die andere kenmerken van de Indische eetcultuur: saamhorigheid, samen zijn, genieten en de geborgenheid door de gastvrijheid en warmte.
Vanaf woensdag 9 maart 2016 staat de Indische rijsttafel officieel op de Nationale Inventaris Immaterieel Erfgoed. Hiermee is een belangrijk element uit de Indische cultuur erkend als deel van het totale Nederlandse immateriële erfgoed. Jan van Aken (Samenwerking Erfgoed Indische Rijsttafel, SER) en Humphrey de la Croix, hoofdredacteur www.indischhistorisch.nl, hebben op woensdag 9 maart 2016 het certificaat ondertekend en in ontvangst genomen. Alsof Indo’s in Nederland anno 1979 alleen maar aardappels kunnen eten, zo bezingt Wieteke van Dort op komische wijze in haar liedje ‘Geef mij maar nasi goreng’ haar voorkeur voor Indisch eten. Ze hoefde zich toen niet eens meer af te zetten tegen de Nederlandse keuken zoals repatrianten die na aankomst in Nederland hadden leren kennen. In de jaren zeventig van de vorige eeuw zetten de meeste Nederlanders al zélf regelmatig Indisch eten op tafel. Ook al was dat meestal alleen ‘nasi’ (‘goreng’ werd niet eens meer gebruikt) of soms ‘bami’, met sate(saus) en een pilsje erbij. De mensen gingen er dus niet meer speciaal voor naar een restaurant. Supermarkten verkochten inmiddels de ingrediënten om Indische gerechten te bereiden. ‘Exotisch’ eten was daardoor ook nog eens betaalbaar geworden. Steeds meer Nederlanders konden gewoon thuis ‘nasi’ maken. De kans was trouwens ook groot dat ze eerder om te proberen ingeblikte nasi goreng van ‘Koenvisser’ in de koekenpan opwarmden. Voor Indo’s een gruwelijk idee maar het zou me niet verbazen dat de nieuwsgierigen onder hen er stiekem van hebben geproefd. Wieteke van Dort bezong haar voorkeur natuurlijk voor een Indisch publiek dat trots was op de eigen culinaire tradities. Natuurlijk vonden ze dat Nederlanders niet echt Indisch kookten, maar Indo’s waren te beleefd en tolerant om dat luidkeels te roepen. Die Indische keuken, of om precies te zijn de Indische rijsttafel, heeft in 2016 de status van nationaal cultureel erfgoed bereikt.
Jeff Keasberry, kleinzoon van de bij oudere Indische mensen bekende 'Oma' Keasberry, is in Californië gaan voortbouwen op haar recepten. Het goede van de aloude Indische recepten kregen een lokale twist. De rijkdom aan vele producten in de Sunshine State blijken goed samen te gaan met de Indische gerechten. Door de grote invloed van de vele Mexicaanse immigranten invloeden is een nieuwe fusiekeuken ontstaan.
We'd love to hear from you. Please send questions or feedback to the below email addresses.
Before contacting us, you may wish to visit our FAQs page which has lots of useful info on Tiki-Toki.
We can be contacted by email at: hello@tiki-toki.com.
You can also follow us on twitter at twitter.com/tiki_toki.
If you are having any problems with Tiki-Toki, please contact us as at: help@tiki-toki.com
Close